Toàn cảnh Hội thảo “Xây dựng cụm - Trung tâm nông thôn mới phù hợp với bối cảnh hiện nay”
Phát biểu khai mạc hội thảo, PGS.TS Phạm Quang Thao, Phó Chủ tịch VUSTA nhấn mạnh, xây dựng cụm trung tâm nông thôn mới đang trở thành yêu cầu cấp thiết trong bối cảnh nông thôn Việt Nam đối mặt nhiều thách thức mới. Quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ, biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt, chuyển dịch lao động, dân cư diễn ra nhanh, trong khi hạ tầng xã hội, dịch vụ công và liên kết sản xuất ở nhiều địa phương chưa theo kịp. Do đó, mô hình nông thôn mới không thể dừng lại ở tiêu chí xây dựng đơn lẻ từng xã mà cần tiếp cận theo cụm, liên hoàn, có tính kết nối vùng để nâng cao hiệu quả đầu tư, tối ưu hóa nguồn lực và tạo động lực phát triển bền vững.
PGS.TS Phạm Quang Thao phát biểu tại Hội thảo.
PGS.TS Phạm Quang Thao cũng chỉ rõ các bất cập hiện nay như: Quy hoạch thiếu tầm nhìn dài hạn; phân bổ nguồn lực còn dàn trải; liên kết giữa các địa phương, giữa nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp còn lỏng lẻo; chất lượng dịch vụ giáo dục, y tế, văn hóa ở một số vùng chưa đồng đều. Do đó cần nghiên cứu, đề xuất mô hình cụm trung tâm nông thôn mới phù hợp bối cảnh mới, bảo đảm tính khả thi, hiệu quả và gắn với mục tiêu nâng cao đời sống người dân.
Phân tích những yêu cầu đặt ra đối với phát triển nông thôn bền vững, TS. Nguyễn Hồng Hạnh, Viện trưởng Viện Nghiên cứu kinh tế xây dựng và Đô thị nhấn mạnh rằng các văn bản pháp luật hiện hành như Luật Quy hoạch đô thị và nông thôn 2024, Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới hay Quyết định 318 của Thủ tướng Chính phủ đã đưa ra nhiều yêu cầu cụ thể về quy hoạch khu chức năng, nhất là các khu dịch vụ hỗ trợ phát triển kinh tế nông thôn. Đây là nền tảng quan trọng để tổ chức lại không gian sản xuất, chế biến và dịch vụ ở nông thôn.
Tuy vậy, theo TS. Nguyễn Hồng Hạnh, một số quy định then chốt liên quan đến quản lý tài nguyên, bảo vệ rừng và bảo tồn đa dạng sinh học – những vấn đề được đề cao trong Nghị quyết 19-NQ/TW năm 2022 về nông nghiệp, nông dân, nông thôn đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, vẫn chưa được tích hợp đầy đủ trong hệ thống pháp luật. Điều này khiến việc áp dụng trên thực tế gặp nhiều hạn chế.
“Để quy hoạch nông thôn mới thực sự đồng bộ, nhất quán, chúng ta cần tiếp tục nghiên cứu, bổ sung và hoàn thiện chính sách trong thời gian tới”, TS. Hạnh nhấn mạnh.
TS. Nguyễn Hồng Hạnh cho rằng quy hoạch nông thôn Việt Nam phải gắn với định hướng sử dụng bền vững tài nguyên.
TS. Nguyễn Hồng Hạnh cũng phân tích kinh nghiệm quốc tế cho thấy, Nhật Bản – nơi chỉ 3% dân số làm nông nghiệp – vẫn duy trì nền nông nghiệp mạnh nhờ công nghệ cao và chuỗi giá trị khép kín. “Du lịch nông nghiệp” trở thành nguồn sinh kế mới cho cư dân nông thôn. Tại Hoa Kỳ, dù chỉ 0,7% lực lượng lao động làm nông nghiệp nhưng năng suất đạt mức cao nhờ mô hình trang trại gia đình kết hợp doanh nghiệp nông nghiệp lớn. Pháp lại chú trọng phát triển vành đai xanh và nông nghiệp đô thị, kết hợp cảnh quan với sinh thái ven đô, giúp mỗi vùng duy trì bản sắc riêng.
Từ những kinh nghiệm này, TS. Hạnh cho rằng quy hoạch nông thôn Việt Nam phải gắn với định hướng sử dụng bền vững tài nguyên, bảo vệ rừng, bảo tồn đa dạng sinh học – bởi các khu vực cần bảo tồn thiên nhiên hầu hết nằm tại nông thôn.
Bên cạnh đó, quy hoạch phải xác định rõ không gian sản xuất, chế biến, dịch vụ; thúc đẩy nông nghiệp thông minh và kinh tế nông thôn hiện đại; phân vùng chức năng khoa học để tránh chồng chéo giữa khu bảo tồn, khu du lịch, khu dân cư hiện hữu và khu phát triển mới.
TS. Nguyễn Hồng Hạnh cũng nhấn mạnh cần đổi mới quy trình lấy ý kiến cộng đồng theo hướng thực chất, tăng mức độ tham gia của người dân ngay từ đầu, đồng thời áp dụng phương pháp quy hoạch tích hợp để bảo đảm sự tham gia đa ngành và của các bên liên quan, thay vì chỉ xin ý kiến khi đồ án gần hoàn thiện.
Ở góc độ khác, TS. Nguyễn Duy Lượng, Phó Chủ tịch Hội Làm vườn Việt Nam cho rằng trong bối cảnh kinh tế thị trường biến động nhanh, công nghiệp hóa – đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ, việc hình thành cụm/trung tâm nông thôn mới trở thành yêu cầu tất yếu. Đây là hướng đi giúp hiện đại hóa nông thôn đồng thời giữ vững vai trò trụ đỡ của nông nghiệp trong nền kinh tế.
Theo TS. Lượng, việc tập trung đất đai, lao động và hạ tầng chế biến vào các vùng sản xuất tập trung cho thấy hiệu quả rõ rệt trong việc tổ chức lại sản xuất, thúc đẩy nông nghiệp hiện đại và tăng thu nhập.
Để nhân rộng mô hình này, TS. Lượng kiến nghị ưu tiên đầu tư hạ tầng trọng điểm như giao thông liên xã, trung tâm dịch vụ công, chợ nông thôn và nền tảng chuyển đổi số. Ông cũng đề nghị khuyến khích doanh nghiệp và hợp tác xã đầu tư vào các vùng chuyên canh quy mô lớn gắn với chế biến – tiêu thụ sản phẩm; đồng thời đẩy mạnh đào tạo nhân lực, chuyển giao khoa học – kỹ thuật và công nghệ mới cho nông dân.
TS.KTS Lương Tiến Dũng - Phó Trưởng khoa Quy hoạch ĐH Kiến Trúc Hà Nội trình bày tham luận tại Hội thảo.
Tại Hội thảo, TS.KTS Lương Tiến Dũng - Phó Trưởng khoa Quy hoạch ĐH Kiến Trúc Hà Nội, chuyên gia Viện KHCN Xây dựng AIST đề xuất cần sớm coi cụm xã và trung tâm cụm xã là nội dung bắt buộc trong quy hoạch tỉnh, được xác định rõ về ranh giới, tính chất, chức năng và vai trò hạt nhân phát triển kinh tế, xã hội nông thôn. Quy hoạch cụm xã phải trở thành cấp trung gian giữa quy hoạch tỉnh và quy hoạch xã, giúp tổ chức lại không gian sản xuất, bố trí dân cư, hạ tầng liên xã và các trung tâm dịch vụ dùng chung, khắc phục tình trạng đầu tư dàn trải, manh mún.
KTS Lương Tiến Dũng mong muốn, Chính phủ và các bộ, ngành sớm hoàn thiện khung pháp lý, ban hành nghị định, thông tư hướng dẫn cụ thể về quy hoạch cụm xã, trung tâm cụm xã và hệ thống trung tâm nông thôn; đồng thời bổ sung yêu cầu về tổ chức cụm xã, trung tâm cụm xã vào Bộ tiêu chí nông thôn mới giai đoạn 2026-2030. Bộ Xây dựng cần cập nhật quy chuẩn, tiêu chuẩn kỹ thuật đối với không gian trung tâm cụm xã, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Bộ Tài chính có hướng dẫn về cơ chế quản lý, bố trí nguồn lực cho phát triển cụm xã.
Đối với địa phương, yêu cầu lồng ghép quy hoạch cụm xã trong quy hoạch tỉnh, tổ chức lập quy hoạch cụm xã và quy hoạch chung các xã, trung tâm cụm xã, bảo đảm đồng bộ giữa quy hoạch không gian, hạ tầng, tổ chức sản xuất và mô hình chính quyền địa phương 2 cấp, hướng tới nông thôn mới nâng cao, nông thôn mới kiểu mẫu.
Tại Hội thảo, các đại biểu tập trung thảo luận giải pháp nhằm tổ chức lại không gian sản xuất, tăng hiệu quả liên kết giữa hạ tầng, dịch vụ, chế biến, thị trường, khắc phục tình trạng manh mún, thiếu đồng bộ.